Księga i szabla – to tytuł artykułu, który przygotowali uczniowie Koła Obywatelskiego PSP nr 1 im. KEN w Białobrzegach. Prace odbywały się w ramach programu edukacji historycznej realizowanego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej we współpracy z Historia: poszukaj, programem edukacyjnym Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. W programie Historionauci uczniowie poznawali historię poprzez szczegół. Punktem wyjścia był obiekt muzealny, u nas szabla i Księga Zmarłych z Archiwum Parafii Białobrzegi, które pochodzą z okresu 1795-1921. Zadaniem młodzieży było opowiedzenie historii tego obiektu poprzez stworzenie własnej narracji. Dzięki pomocy i uprzejmości księdza proboszcza A. Hejdy, właściciela muzeum p. S. Kalicińskiego i p. M.Lenartowicza efekt   pracy oddajemy w Państwa ręce.

Księgi parafialne to niewątpliwie źródło cennej wiedzy o przeszłości – o osobach, miejscach, powstańczych potyczkach. Przeglądając je natykamy się na zapiski o osobach poległych podczas powstania styczniowego na terenach ziemi  białobrzeskiej. W Prywatnym Muzeum Techniki Wojskowej i Historii Regionalnej w Podlesiu Dużym uwagę przykuwa szabla francuska wz 1822 najprawdopodobniej używana przez uczestników powstania styczniowego. Fotografie księgi i szabli były inspiracją do poszukiwania informacji na temat powstania na naszych ziemiach. I tu zaczyna się cała historia…
Powstanie styczniowe wybuchło 22 stycznia 1863 roku. Było największym polskim zrywem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Przez oddziały powstania styczniowego przewinęło się około 200 000 ludzi. Polacy po raz kolejny okazali gotowość do najwyższych ofiar dla odzyskania wolności oraz umiejętność organizowania skutecznie działającego aparatu państwowego w najtrudniejszych warunkach.
Stosunek chłopów do powstania był bardzo różny. Oblicza się, że z terenu ówczesnej guberni radomskiej wzięło udział w powstaniu około 600 chłopów. Patriotyczna część chłopstwa udzielała pomocy w wywiadzie, łączności, transporcie, zaopatrzeniu, pielęgnowaniu rannych i przechowywaniu ukrywających się powstańców.
W okolicach Białobrzegów powstanie rozpoczęło się 22 stycznia 1863 roku od ataku powstańców na garnizony rosyjskie w Jedlni i w Szydłowcu. Pierwsze walki powstańcze staczane były dopiero w maju tego roku. Mianowicie rawski oddział Sieniawy i W. Grabowskiego, dążący do połączenia się z oddziałem Kononowicza (który przebywał wówczas w lasach kozienickich), zostaje doścignięty 15 maja 1863 roku przez wojska rosyjskie w Stawiszynie. Dochodzi do walki, podczas której Polacy wycofują się w kierunku Stromca, gdzie dopiero uwalniają się od Rosjan.
Kolejnym chronologicznie epizodem powstańczym, który rozegrał się w rejonie Białobrzegów, była bitwa stoczona przez oddział Dionizego Feliksa Czachowskiego, znana również jako bitwa pod Radzanowem. Odział ten przemieszczał się z rejonu Przysuchy w kierunku północno-wschodnim. 26 maja 1863 roku około godziny 2 nad ranem, dotarł do Radzanowa. Po krótkim odpoczynku D.F. Czachowski ruszył w stronę Pierzchni, gdzie został zmuszony rozegrać bitwę z przeważającymi siłami rosyjskimi dowodzonymi przez płk. Bułatowicza liczącymi około 1300 ludzi. Dowódca polskiego oddziału dysponował jedynie 450 powstańcami, dlatego zarządził natychmiastowy odwrót, gdy zdał sobie sprawę z przewagi wroga. Była ona tak ogromna, że cały oddział bił się w pierwszej chwili wyjąwszy rezerwę, którą stanowił nieduży oddział kosynierów i tabor. Rosjanie zagrozili tyłom oddziału, wówczas reszta strzelców oczyściła drogę do dalszego odwrotu. Podczas niego niefortunnie wywrócił się wóz z kosami, który błyskawicznie został zagarnięty przez dragonów rosyjskich. Po odwrocie, gdy D.F. Czachowski zebrał cały oddział w Kadłubku, wyruszył do Gorynia. Bitwa pod Radzanowem była największą z bitew powstania rozegranych w okolicach Białobrzegów. O stratach własnych i nieprzyjaciela D.F. Czachowski pisze: „o stratach nieprzyjaciela nie mogę z pewnością donieść, gdyż nie otrzymałem placu – musiały jednak być one znaczne. Ze źródeł wiarygodnych dowiedziałem się, że 18 furmanek z rannymi do Radomia przyjechało; za 50 poległych Moskali ręczyć mogę. Z naszej strony straty z poległymi i rannymi dochodzą do liczby 23”.
Po bitwie radzanowskiej dowódca polskiego oddziału próbował skontaktować się z oddziałem Kononowicza, lecz do żadnej współpracy nie doszło.
Późnym wieczorem 6 czerwca oddział Czachowskiego przekroczył w Sieklukach szosę Warszawa-Radom i dotarł na nocleg do dworu w Chruściechowie. Stąd już o 6 rano, dnia następnego powstańcy wymaszerowali, aby udać się na nabożeństwo niedzielne do Bukówna. W drodze Czachowski zmienił kierunek marszu i udał się do Nowego Miasta, a następnie do Grzmiącej, gdzie u dziedzica przeprowadził rekrutację ochotników do swojego oddziału, który niedługo potem wyruszył do Kozinek i Rusinowa.
Kolejne starcie polsko-rosyjskie miało miejsce 7 lipca 1863 roku, gdy oddział dowodzony przez trzeciego już dowódcę, dawnego oficera pruskiego Władysława Grabowskiego próbował wykorzystać sprzyjające warunki i uderzyć na Białobrzegi. Poprzednim dowódcą tegoż oddziału był pułkownik Sieniawa, który jakiś czas wcześniej zasłabł. Moskale zdążyli już jednak uformować w rynku czworobok, który odpierał natarcie sił polskich. Podczas tej potyczki mogła została użyta przez Polaków francuska szabla, którą można było zobaczyć na wystawie w Miejsko-Gminnym Ośrodku Kultury w Białobrzegach. Po nieudanej bitwie powstańcy cofnęli się w lasy. W archiwach parafialnych zanotowano: 7 lipca o godzinie 3.30 umarli Aleksander Loth lat 22, piwowar z Warszawy i N.N. lat około 30, zdaje się ze stanu średniego – partyzanci polscy. Można domyślać się, że zginęli oni właśnie w tej potyczce.
Kolejno w archiwach można odnaleźć trzy akty zgonu pod datą 19 lipca, o powstańcach poległych w lesie suskim. Są to wpisy o tyle zagadkowe, że tego dnia nie zanotowano żadnej potyczki w rejonie Białobrzegów.
Następną walką na naszym terenie była walka stoczona jesienią 1863 roku, kiedy to jazda polska dowodzona przez rotmistrzów: Gąsowskiego-„ Pawełka ”, Glogera i Sokołowskiego w sile ok. 460 koni, zdobyła pod Białobrzegami transport szyneli wojskowych, które później przerobiono na płaszcze.
Walki powstańcze na ówczesnych ziemiach województwa radomskiego zakończyła potyczka stoczona przez pułkownika Jana Rudowskiego 14 lutego 1864 roku. Jego oddział, który aktualnie znajdował się pod Białobrzegami starł się z konwojem kozaków eksportujących pocztę. Kozaków rozpędzono, strat własnych nie ponieśliśmy, nie zadaliśmy ich również nieprzyjacielowi.
Tak właśnie zakończyło się powstanie styczniowe w okolicach Białobrzegów. Brało w nich udział wielu bohaterów ziem białobrzeskich. Godności niektórych nadal nie poznano, lecz pozostali oni w naszej pamięci jako dzielni i oddani ojczyźnie powstańcy.

Aleksandra Lenarczyk VIII b
Bartłomiej Fołtyn VIII d
Marta Wójcik-Marzec

BIBLIOGRAFIA
1.Gazeta Białobrzeska, styczeń 1991 nr 12, s. 7-8.
2.Stanisław Matysiak, Białobrzeskie okruchy powstania 1863, Brzeźce 1992, s. 16-21, 29-41.
3.„Znani i nieznani Ziemi Radomskiej”, Radom 1980, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Radomiu, s. 31-34.
4.Stanisław Kaliciński, wystawa z kolekcji Prywatnego Muzeum Techniki Wojskowej i Historii Regionalnej w Podlesiu Dużym, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury w Białobrzegach.
5.Archiwum parafii pw. Świętej Trójcy w Białobrzegach, Ks. Zm. 1850-1864. Sygn. 019.