Uczniowie naszej szkoły wraz z mieszkańcami Białobrzegów przeszli śladami przeszłości naszej małej Ojczyzny w ramach projektu ,,Oni tu byli...”. Naszym przewodnikiem była pani Bożena Nowakowska -koordynator Projektu. Podczas spaceru historia ukryta w archiwach przeplatała się ze wspomnieniami uczestników wędrówki szlakami białobrzeskich Żydów. Róg ulicy Piekarskiej i Krakowskiej- stąd w stronę jeziorka i ulica Polańska to był teren getta. To tutaj rozpoczęliśmy naszą wędrówkę.

Przed II Wojną Światową w Białobrzegach mieszkało 1814 Żydów co stanowiło 60% ludności. Obok siebie mieszkali Polacy i Żydzi. Wzajemnie uzupełniali potrzeby wszystkich mieszkańców. Ludność żydowska zajmowała się rzemiosłem, handlem a Polacy głównie uprawą roli i hodowlą.
Rok 1939 na zawsze zmienił oblicze miasta. Władze hitlerowskie bardzo szybko wprowadzały przepisy dyskryminujące ludność żydowską. Już 26 października 1939 roku wprowadzono przymus pracy dla wszystkich Żydów w wieku 16-60 lat. Zaraz po tym zakazano rytualnego uboju a od 23 listopada wszyscy Żydzi musieli nosić opaski z gwiazdą Dawida. W pierwszych miesiącach 1941 roku utworzono getto dla ludności żydowskiej.
Mieszkali tam również Polacy, ale ich nie wysiedlono ponieważ nie było gdzie. Stłoczono tam ludność żydowską. Getto miało charakter otwarty. Strzeżony przez Żydowską Policję i żandarmerię. Liczba mieszkańców getta ciągle wzrastała gdyż Niemcy wysiedlali z racji swoich planów Żydów z Przytyka (planowali budować gigantyczny poligon), z Nowego Miasta, Stromca, Grójca, Mogielnicy, Wyśmierzyc, Starej Błotnicy Jedlińska, Warki a nawet z Warszawy. W sierpniu 1941 roku getto zamieszkiwało 2865 osób ludności żydowskiej.
Przeludnienie, brak higieny, jedzenia, powodował rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych.
Powstała organizacja Żydowska Samopomoc Społeczna, która za wszelką cenę chciała poprawić sytuację żywnościową. We współpracy z białobrzeską podobną organizacją założyli szpital epidemiczny z 15 łóżkami. Niestety epidemie szerzyły się bardzo szybko.
Represje wobec ludności żydowskiej narastały. Za wykroczenia dostawali karę pozbawienia wolności, grzywny ale już na przełomie 1941 i 1942 roku karą była śmierć lub deportacja do obozu koncentracyjnego. Wiele osób narodowości żydowskiej trafiało do radomskiego zakładu karnego, gdzie najczęściej ginęli. Na początku 1942 roku naziści rozpoczęli przygotowania do zakończenia eksterminacji ludności żydowskiej. Z byle powodu strzelali do mieszkańców getta, wymordowano prawie wszystkich pacjentów szpitala epidemicznego.
Mieszkańcy Białobrzegów pomagali Żydom w getcie ukradkiem i często pod osłoną nocy, z narażeniem życia dzieląc się jedzeniem. (wspominał jeden z uczestników). Prawdopodobnie w sierpniu lub wrześniu (koniec lata) nastąpiła całkowita likwidacja getta, Niemcy z pomocą żandarmerii, esesmanów i własowców otoczyli kordonem dzielnicę, kazali się zebrać w centralnym miejscu getta. Był to plac, gdzie obecnie znajduje się hala sportowa. Od razu zabijali starców i chorych. Wybrano 100 młodych i silnych Żydów do obozów pracy. Pozostałych 3500 osób pognali pieszo w kierunku Stromca na stację kolejową w Dobieszynie skąd pociąg ruszył w kierunku obozu w Treblince. Jak straszne były to chwile można przeczytać we wspomnieniach mieszkańców w 136 numerze Gazety Białobrzeskiej z 2001 roku.
Wędrując na cmentarz żydowski zatrzymaliśmy się na rogu ulicy Piekarskiej i Żeromskiego gdzie kiedyś mieściła się synagoga. A tak pamiętają Bóżnicę najstarsi mieszkańcy Białobrzegów (wówczas kilkuletni). Cyt. „Duży dom, szeroki korytarz, przy wejściu zamiast stopnia duży płaski głaz-kamień. Po prawej stronie miejsce modlitwy- dwie kolumny – jak latarnie na ulicy i podłoga z jasnobrązowej sześciokątnej terakoty z motywem gwiazdy wpisanej w koło.” Po wojnie synagogę rozebrano. Rytualna MYKWA- łaźnia służyła Niemcom w czasie wojny a potem korzystali z niej mieszkańcy miasta. Można powiedzieć, że była tam pierwsza kanalizacja w Białobrzegach. Rurą odprowadzane były ścieki z łaźni. Korzystali z niej również mieszkający w obrębie ulicy.
Kolejny przystanek to róg ulicy 11 listopada i Żeromskiego. Tam mieściło się pierwsze białobrzeskie, prywatne kino „Marysieńka” a potem żydowska szkoła- Cheder. Wędrówkę zakończyliśmy przy tablicy pamiątkowej ufundowanej przez ocalałych z Holokaustu. Plac, który został wydzielony jako symbol, zajmuje tylko nieznaczną część dawnego cmentarza żydowskiego ( opowiedział nam obecny Prezes Spółdzielni Mieszkaniowej).

Materiał został przygotowany na podstawie rozdziału „Białobrzegi i okolice w latach wojny i okupacji 1939-1945 napisanego przez Sebastiana Piątkowskiego oraz materiałów zamieszczonych na stronie https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/1264-bialobrzegi/99-historia-spolecznosci/137062-historia-spolecznosci

Projekt „Oni tu byli..” realizowany przez Caritas Białobrzegi. Program Działaj Lokalnie PAFW realizowany jest przez Fundację „Koalicja dla Młodych”, dofinansowano ze środków Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce i Gminy Białobrzegi.

Zachęcamy do zgłębiania lokalnej historii.

                                                                                                     Marlena Kiech-nauczyciel historii

                                                                                            Bożena Nowakowska -koordynator Projektu